Blog Hein Brackel: ‘Maak sociale veiligheid bespreekbaar, ook al voelt het ongemakkelijk’
28 MAART 2024
‘Hein, gebruik kortere zinnen en je kunt beter gaan zitten’. Die feedback kreeg ik van aios en collega’s op één van mijn consulten, opgenomen op video. ‘Hé, ze hebben gelijk’, dacht ik na afloop. Ik ben bijna twee meter en kan daardoor imponerend overkomen op patiënten – iets waar ik zelf lang niet altijd bij stil sta.
Video is een manier om elkaar te beoordelen op elkaars handelen en communiceren – door zowel aios, opleiders en andere medewerkers. De eerste keer is dat filmen best eng: je moet echt met de billen bloot. Tegelijkertijd is dit een mooi voorbeeld van hoe een veilig opleidingsklimaat eruit kan zien: een open aanspreekcultuur met ruimte om elkaar over en weer feedback te geven.
Wanneer we het hebben over het opleidingsklimaat, spreek ik bij voorkeur niet alleen over een véilig opleidingsklimaat. Er zijn immers zoveel andere eisen te stellen aan een gezond en goed opleidingsklimaat die essentieel zijn voor enerzijds het adequaat opdoen van medische expertise en anderzijds voor de essentiële academische, professionele en ook emotionele ontwikkeling van de aios. Toch blijft veiligheid wel een van de belangrijkste voorwaarden om te kunnen opleiden en opgeleid te worden. Waarbij het praten over die sociale veiligheid lastig kan zijn.
Het maakt je als opleider kwetsbaar. Het is subjectief, raakt aan normen en waarden van anderen, aan gewoontes en cultuur binnen de groep of het ziekenhuis en daarmee aan het gevoel van vertrouwen dat er in groep heerst. Er kunnen zaken naar boven komen die onbedoeld niet goed vallen, vaak onbewust of uit gewoonte. Een spontane opmerking als: ‘kun je dat nog steeds niet’, is misschien onschuldig bedoeld, maar kan heel kwetsend overkomen, zeker als de aios al wat onzeker is. Goed dus om bij de perceptie van de ander stil te staan. Aan de andere kant: directe opbouwende feedback is essentieel voor leren en moet kunnen, zonder dat deze als onveilig wordt beschouwd. ’c'est le ton qui fait la musique’
Als opleider heb ik meerdere keren meegemaakt dat iemand zich niet veilig voelde. Waaronder bijvoorbeeld bij een aios met een andere culturele achtergrond. Haar kennis was uitstekend, maar ze was veel minder assertief, oogde minder toegankelijk en daardoor ook eenzaam. Ze had veel moeite moeten doen voor haar opleiding en het zou als falen beschouwd worden als ze die niet zou halen. De verbinding met de groep was heel anders dan bij andere collega’s.
In eerste instantie wilden we haar helpen te functioneren zoals haar mede-artsassistenten, maar daar kwamen we snel op terug. Iedereen is anders, dus hoe konden we háár helpen? Het betekende dat we als vakgroep aan de slag moesten om ons meer in te kunnen leven in haar situatie. Mijn en onze culturele competenties bleken onvoldoende. Heel geleidelijk begrepen we haar beter en kon er beiderzijds meer vertrouwen groeien, waardoor ze uiteindelijk veel beter op haar plek zat.
Hiërarchie en ook de afhankelijke rol van de aios zijn risicofactoren. Aios zullen daardoor minder snel aangeven als bepaalde zaken hen niet bevallen of mogelijk zelfs kwetsen. Wacht dus als opleider niet tot iemand naar jou toekomt en vertrouw niet op de loketten in het ziekenhuis. Neem het voortouw, introduceer een zelfevaluatie over sociale veiligheid en maak het bespreekbaar, ook al voelt dat misschien ongemakkelijk of risicovol voor de sfeer in de groep.
In de discussie rondom een veilig opleidingsklimaat is er veel oog voor aios, maar ook opleiders kunnen zich onveilig voelen. Persoonlijk heb ik dat niet meegemaakt, maar er zijn ruim voorbeelden waarin opleiders dat wel zo ervaren, bijvoorbeeld bij gebruik van anonieme feedbackinstrumenten. Als aios daarmee ongezouten feedback geven aan supervisoren, kan de individuele impact daarvan groot zijn. Toch is ook hier vaak opnieuw sprake van een onbewust handelen. Bewustzijn hiervoor vergroten is volgens mij de sleutel om veel onnodige sociale ellende te voorkomen.
Hoe goed de intentie ook is, er worden altijd fouten gemaakt. De context is hierbij van groot belang. Ik kan ’s nachts na een drukke, spannende dienst ook moe en meer prikkelbaar zijn. Misschien is een feedbacksessie in de ochtend dan handiger dan direct tijdens de dienst. Houd in gedachten dat niet élke onhandige opmerking meteen onveilig is en heb geduld met elkaar. Het is misschien geen excuus, maar ‘in the end’ blijft opleiden mensenwerk.
Dit alles betekent niet, dat je er niet alles aan moet doen om het opleidingsklimaat zo hoog mogelijk in het vaandel te houden. Hoe? Wees een rolmodel. Niet alleen op medisch vlak, maar ook in je communicatie, je gedrag richting patiënten en de vakgroep. Ik ben er namelijk van overtuigd dat veel aios die als medisch specialist aan het werk gaan, zich spiegelen aan degene door wie ze zijn opgeleid. Kijk dus kritisch naar jezelf: hoe doe ik bepaalde dingen, ben ik me bewust hoe anderen dat ervaren. Sta ik garant voor een veilig opleidingsklimaat?
Nu mijn pensioen dichterbij komt en dit dus mijn laatste blog is, ben ik blij dat het over het opleidingsklimaat kon gaan. Het onderwerp gaat me zeer aan het hart. We hebben het mooiste beroep van de wereld, maar de instroom en ook doorstroom van jonge dokters is niet meer vanzelfsprekend. Ik ben overtuigd dat een goed, gezond en veilig opleidingsklimaat essentieel is voor blijvend werkplezier van die al die bevlogen vakmensen. Daar moeten we aan blijven werken, want we krijgen het niet cadeau.
Enorm veel plezier, voldoening en succes met het doorgeven van ons mooie vak.
Meer weten over een veilig opleidingsklimaat? Bekijk de pagina Veilig opleidingsklimaat.
