‘Improviseren hoort geen business as usual te zijn’

Dossier: Patiëntveiligheid

Jop Groeneweg, hoogleraar Veiligheid in de gezondheidszorg aan de Technische Universiteit Delft, weet waar Abraham de mosterd haalt: in de petrochemische industrie. Als experimenteel psycholoog liep hij de afgelopen jaren mee met tientallen medisch specialisten. Dat heeft een heldere boodschap opgeleverd: wees niet langer de held, zorg liever dat alles om je heen goed geregeld is.

Experimenteel psycholoog Jop Groeneweg onderzoekt de invloed van de omgeving op het menselijk functioneren. En dat is precies waar patiëntveiligheid om draait: het voorkomen van vermijdbare schade aan patiënt en zorgverlener door omgevingsfactoren. (‘Om die reden spreek ik ook liever van “zorgveiligheid”.’) Zijn omgevingsfactoren hier de sleutel? ‘Ja, het gaat om afwijkingen in het dagelijkse werk, het hele zorgproces, en niet om vakmanschap of medische keuzes. Fouten die daaruit voortkomen zijn misschien vermijdbaar, maar komen niet voort uit omgevingsfactoren. Patiëntveiligheid draait daar wel om: de vraag hoe je processen samen zo inricht dat fouten worden voorkomen. En… wat je daarvan weerhoudt.’

Hoogste niveau

Voorbeelden heeft hij te over, Groeneweg liep voor zijn onderzoek mee met tientallen medisch specialisten in diverse ziekenhuizen. ‘Neem bacteriële infecties na een operatie. Bij een operatie die ik bijwoonde bleken instrumenten te missen, waardoor de operatieassistent meerdere keren de operatiekamer moest verlaten om ze elders te halen. Via openzwaaiende deuren kunnen schadelijke bacteriën de ruimte binnen komen. Als dan een infectie bij de patiënt was ontstaan, zou je kunnen concluderen dat dat niet was gebeurd als de juiste instrumenten voorhanden waren geweest.’ De vraag is dan volgens de gedragswetenschapper niet: ‘Wie heeft de instrumenten klaargelegd?’, maar: ‘Hoe komt het dat niet geborgd is dat de juiste instrumenten klaarlagen?’  

Heldendom

Een ander voorbeeld: ‘Een vrouw meldt zich ’s morgens voor een chemobehandeling, maar de chemo ligt niet klaar. Wat blijkt: de eerdere bloedtest was in een ander ziekenhuis afgenomen en de apotheker accepteerde die - geheel volgens de regels - niet. Op dat moment maakt de behandelend medisch specialist zich er hard voor om de chemo alsnog te laten maken, en die middag komt de vrouw terug voor de behandeling.’ Over het probleem dat hier ontstaat, is Groeneweg helder: ‘Laat me vooropstellen dat de inzet van de arts te prijzen is. Hij zag een probleem en kwam snel in actie om het zo goed mogelijk voor haar te regelen. Ik heb daar oprecht respect voor. Het probleem is echter ook dat we dit soort improvisaties zien als business as usual, waardoor een grondige evaluatie uitblijft. “Dit hoort erbij, en het is toch goed gedaan?”, luidt dan de redenering achteraf. En zo mis je een kans om zo’n proces te verbeteren en te voorkomen dat het de volgende keer misschien wel fout gaat.’ Het tweede kwalijke vindt hij dat de flexibiliteit van de arts als een soort ‘natuurlijk heldendom’ wordt beschouwd: het mooie oplossend vermogen dat als vanzelf aan het vak kleeft. ‘Dat is een fundamentele denkfout. Het heldendom zou niet nodig moeten zijn. Het is een obstakel voor patiëntveiligheid.’ 

Magazine Medisch Specialist september 2023 - Dossier Patiëntveiligheid

Papierwinkels

Op een congres waar Groeneweg onlangs sprak, stak een cardioloog zijn hand op: ‘Sorry hoor, maar we have bigger fish to fry. Ik wil vooral snel werken - dan maar iets minder veilig - want daarmee kan ik per dag meer patiënten behandelen. Hierdoor nemen wachtlijsten af en lopen per saldo minder mensen schade op dan wanneer ik in alle veiligheid minder patiënten kan helpen.’ Heldere redenering toch? Groeneweg, fronsend: ‘En toch was ik in de war. Want hoe kun je als medisch specialist ervoor kiezen minder veilig te werken en zo patiënten in gevaar brengen? Hoe kan de leiding van deze cardioloog dat blijkbaar niet weten, of zelfs gedogen? En ten slotte: hoe kun je zo’n fundamenteel verkeerd beeld hebben van veiligheid? Veiligheid is niet iets dat tegen je werkt, alles is erop gericht om zaken juist soepel te laten lopen. Heus, ik ben geen protocollen-fetisjist, en fervent tegenstander van papierwinkels. Het gaat erom dat je samen afspreekt hoe je dingen doet en verbetert, daar kun je toch niet tegen zijn?’ Hij verwijst naar het voorbeeld van de operatiekamer: ‘Als daar in de voorbereiding was geregeld dat de juiste instrumenten op tafel lagen, had dat niet alleen openslaande deuren gescheeld, maar ook de operatie versneld. Juist improviseren bij afwijkingen kost tijd.’ 

Unleashed Potential

Groeneweg oordeelt dat afwijkingen niet voldoende serieus worden genomen. ‘Collega’s durven vaak niets te zeggen als ze het zien gebeuren, of achteraf. En als ze hun mond wel opentrekken, bestaat de kans dat de arts zich niet laat corrigeren, die zit in een flow en heeft de positie om zelf de koers te bepalen. En besprekingen achteraf van bijna-incidenten krijgen in de praktijk een te routineus karakter zonder systematische opvolging.’ Openstaan voor signalen die collega’s afgeven ziet hij als een cruciale vaardigheid. ‘Bij de Koninklijke Marine wordt ieder signaal opgepakt. Als daar een lagere in rang aangeeft dat er regelmatig onvoldoende voorraad is van een onderdeel, en dat dat kan leiden tot problemen in de operatie, wordt dat uiterst serieus genomen. In die cultuur spreken mensen zich ook vrij uit, voelt niemand het ego knakken als er vragen gesteld worden. Net als in de petrochemie staat niet de schuldvraag, maar de verbetering voorop.’ En - hij zet de stap terug naar de zorgwereld: ‘Stel je voor dat verpleegkundigen niet alleen serieus genomen worden als ze afwijkingen aangeven, maar ook als ze met ideeën voor procesverbetering komen. Welk unleashed potential je dan ontketent in ziekenhuizen…’ 

Subsidie-infuus

Hij heeft nog een ander advies: ‘Petrochemische bedrijven laten zich hiervoor niet subsidiëren. Ze zien veiligheid als een cruciale randvoorwaarde, ze leren van elkaar en betalen er graag voor. In de zorg wordt veiligheid nog gezien als iets in de marge, iets waarvoor je projectmatig subsidie aanvraagt om het vervolgens bij de afdeling Kwaliteit te beleggen. De echte impact blijft dan uit, en dat is kwalijk bij het jaarlijkse aantal van elfhonderd vermijdbare overlijdensgevallen. Ga dus af van het subsidie-infuus en maak er als ziekenhuisbestuur zelf budget voor vrij. Dan zorg je er wel voor dat het in de praktijk iets gaat opleveren.’ 


Download het dossier als Pdf
Ga naar alle artikelen uit het magazine

Lees meer artikelen uit dit dossier