‘Je bent uiteindelijk gewoon een onderdeel van hun marketing-machine’

Dossier: Hoe blijf ik onafhankelijk?

Desirée van der Hoorn is projectleider bij het Anti-Corruptie Centrum (ACC) van de FIOD. Spraakmakend was de inval bij Isala vorige zomer naar aanleiding van een verdenking van corruptie door een aantal cardiologen. Op concrete zaken kan en wil ze niet ingaan, wel ziet ze dat belangenverstrengeling altijd op de loer ligt: ‘Medisch specialisten zijn vaak zó betrokken bij het doel om patiënten te helpen dat ze te makkelijk de helpende - gevulde - hand grijpen.’

Waarom richten jullie je pijlen op de zorgsector?
‘Er spelen grote financiële belangen in de zorg, een maatschappelijk zeer relevante sector onder grote druk die met publiek geld werkt. Transparantie is de tegenhanger van corruptie; regelmatig zijn er signalen in de media dat het er ook in Nederland nog weleens aan ontbreekt. Dat het risico op corruptie in de zorg groot is, blijkt onder meer uit de signalen van Transparency International, een internationale niet-gouvernementele organisatie die wereldwijd aandacht vraagt voor corruptiebestrijding.’

Welke signalen wijzen op corruptie in de Nederlandse zorgsector?
‘We weten dat de laatste jaren in het buitenland artsen zijn omgekocht door grote farmaceutische bedrijven zoals Johnson & Johnson, Novartis en Medtronic. En in 2021 ontdekte het Openbaar Ministerie door strafrechtelijk onderzoek van de FIOD dat Orbus International BV in België steekpenningen aan cardiologen had betaald. Die bedrijven werken wereldwijd; als zich in het buitenland schimmige zaken afspelen, denk je dat het dan ophoudt bij onze landsgrenzen?’

Magazine Medisch Specialist maart 2023 - Dossier Hoe blijf ik onafhankelijk

Hoe komt het dat die zaken wel in het buitenland aan het rollen zijn gekomen, en niet - of nauwelijks - hier?
‘Klokkenluiders zijn in het buitenland veel beter beschermd en ze delen vaak in de opbrengsten van schikkingen. Dat is in Nederland niet zo, hier raakt je carrière mogelijk in het slop als je je nek uitsteekt. Dat risico willen de meeste mensen niet lopen. Met de recente wijziging van de Wet Huis voor klokkenluiders zal dit hopelijk verbeteren.’ 

De FIOD heeft medewerkers in de zorg opgeroepen om signalen van mogelijke corruptie door te geven. Dat zal dan niet veel opgeleverd hebben…
‘Juist om de drempel voor het melden van signalen te verlagen, hebben wij het Team Criminele Inlichtingen (TCI) van de FIOD onder de aandacht gebracht. Daar kunnen melders hun signalen van mogelijke fraude bespreken en wordt hun identiteit afgeschermd. TCI maakt een proces-verbaal op van vermoedelijke fraude waar in de opsporing verder onderzoek naar gedaan kan worden. Dat proces-verbaal wordt alleen opgemaakt als echt níet te achterhalen is dat jij degene bent die een melding deed.’

Wat doen jullie zelf om signalen van corruptie te achterhalen?
‘We kijken nadrukkelijk naar risicogebieden, daar waar belangenverstrengeling over kan gaan in corruptie. Zoals terreinen waar relatief veel hulpmiddelen worden gebruikt en waar veel chronische patiëntenzorg is, oftewel waar de financiële belangen heel groot zijn voor de leveranciers. Natuurlijk nemen we ook de leveranciers onder de loep, bij corruptie zijn altijd twee partijen strafbaar.’ 

Een langdurige leveranciersrelatie kan heel veel redenen hebben…
‘Dat klopt, en bovendien is belangenverstrengeling niet altijd strafbaar. Een door de leverancier geheel verzorgd weekje naar Hawaii voor een lezing van 20 minuten roept vragen op over transparantie en integriteit, maar is niet per definitie strafbaar.’

Waar gaat het dan mis?
’Er kan ook sprake zijn van een overduidelijk groot gunstbetoon, misschien zelfs op structurele basis aan een bestuurder of medisch specialist in ruil voor hulp. Als daarbij geldstromen komen kijken die buiten het ziekenhuis om lopen, via het buitenland of persoonlijke B.V. ’s, zonder dat daar iets over is vastgelegd in het Transparantieregister, dan ga je echt wel richting het strafrecht. Overigens hoeft er voor de strafbaarheid geen direct verband te zijn tussen een “gunst” en bijvoorbeeld een contractverlenging. Het is voldoende als de leverancier een speciale relatie beoogt die zal leiden tot een voorkeursbehandeling. Het hoeft bij omkoping ook niet altijd om geld te gaan, recent is in de VS een schikking getroffen in een omkopingszaak waarbij het ging om grote hoeveelheden patiëntengegevens die het bedrijf in handen had gekregen.’

Is ‘boeven vangen’ het hoogste doel van het ACC?
‘Zeker niet. Wij kijken breder naar deze problematiek: het gaat uiteindelijk om bewustwording over het belang van transparantie en integriteit in de zorg bij de goedbedoelende arts. Daar werken we aan. Medisch specialisten moeten zich bewust zijn van de mechanismen waarin zij terechtkomen als ze met de industrie samenwerken.’

Want dat zijn ze niet?
‘Ze zijn vaak zó betrokken bij het doel om patiënten te helpen dat ze te makkelijk de helpende - gevulde - hand aangrijpen. In het geloof dat de commerciële partij ook het beste voorheeft met patiënten. Maar wees niet naïef: je wordt onderdeel van de marketingmachinerie van een leverancier. En die zit echt anders in de wedstrijd.’

Maar als een betekenisvol project daardoor toch slaagt?
‘Samenwerken is goed. Maar als je persoonlijk gewin hebt, of als een leverancier je op de een of andere manier heel veel status en eer verleent in ruil voor een wederdienst zoals een voorkeursbehandeling, dan ligt niet alleen belangenverstrengeling maar ook corruptie op de loer. Veel studies tonen aan dat corruptie aantoonbaar slecht is voor de kwaliteit van de zorg. Het argument dat het doel de middelen heiligt, gaat gewoon niet op.’

Zie je ook hoopvolle tekenen?
‘Ja, binnen de werkgroep Working Group on Bribery van de Organisatie voor Europese Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) worden bijvoorbeeld corruptiesignalen en aanpak van de verschillende landen gedeeld. Dat helpt zeker. In Nederland zelf werkt onder meer de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) aan toezicht op het gunstbetoon aan artsen, waarmee de huidige vrijblijvendheid van het Transparantieregister zou verdwijnen. Daarnaast zijn de ziekenhuizen ook actief aan de slag, ze houden bijvoorbeeld het inkoopbeleid tegen het licht, en maken het vaker een zaak van de raad van bestuur, met verplichte aanbestedingsprocedures en meerdere offertes voordat een contract wordt aangegaan.’

Op welke signalen in hun omgeving kunnen medisch specialisten letten?
‘Kijk eens op een andere, kritische manier om je heen. Hoe worden besluiten genomen over productinkoop en commerciële samenwerking, bijvoorbeeld bij wetenschappelijke onderzoeken? Zijn het altijd dezelfde mensen die erover gaan? Is er wel genoeg tegenspraak georganiseerd rondom beslissers? Geven artsen wel erg vaak lezingen op conferenties die worden georganiseerd of gesponsord door één leverancier? Is de inkoop van hulpmiddelen niet “te laag” in de organisatie belegd? En als je zelf geld krijgt: is dat transparant vastgelegd, verlies je door de overeenkomst niet je onafhankelijkheid, bijvoorbeeld de vrijheid om te publiceren?’

En wat wil je meegeven aan medisch specialisten op persoonlijk vlak?
‘Integriteit wordt wel omschreven als het goede willen doen, ook als niemand kijkt. Dat zou uiteindelijk niet moeten afhangen van richtlijnen, dat is een persoonlijke morele code. En vergeet niet: het gaat ook om iedere schíjn van belangenverstrengeling die je wilt vermijden. Bedenk dus ook hoe jouw activiteiten en afspraken kunnen overkomen. En praat erover, kijk niet weg, stel elkaar vragen. Ik ken situaties waarin vakgenoten hier een speciale dilemma-app voor hebben opgezet. Want is het voor jezelf niet allemaal duidelijk, samen kom je erachter wat begaanbaar, grijs en verboden gebied is.’

Desirée van der Hoorn is projectleider bij het Anti-Corruptie Centrum (ACC) van de FIOD.


Download het dossier als pdf
Ga naar alle artikelen uit het magazine

Lees meer artikelen uit dit dossier